De weerbare kunstenaar

Als kunstenaar aan de zijlijn staan is niet langer een optie. Elke Uitentuis is heel stellig. Bezuinigingen (die ook kunstenaars hard raken), de Arabische lente, de wereldwijde economische crisis, het nieuwe nationalisme in Nederland en alle andere problemen zorgen ervoor dat de kunstenaar zich niet langer afzijdig kan houden. "En dat is een probleem", aldus Uitentuis. "Want hoe is het mogelijk je te verzetten en toch trouw te blijven aan je artistieke waarde? Ik heb hier op de opleiding in Enschede geleerd dat kunst altijd dubbelzinnig moet zijn en nooit eenduidig, want dan wordt het activisme. Kunst moest zelfreflectie zijn en mocht nooit refereren aan politiek."

Uitentuis en haar compagnon Wouter Osterholt organiseerden in 2007 in Leeuwarden Wolkom yn it Heitelân (Welkom in het vaderland), een debat over de potentie van protest tegen de verscherping van het vluchtelingenbeleid in Nederland. Osterholt en Uitentuis nodigden voor het project onder andere collega-kunstenaars Klaas van Gorkum, Iratxe Jaio en Jonas Staal uit. Deze groep besloot vanaf 2010 als het collectief Sociaal Experiment te opereren.

Ontwikkelingen in gang zetten

"Als je in een bepaalde kwestie duikt, levert het beelden op. Heb je beelden dan kun je kunst maken", vertelt Uitentuis. Ze voegt daaraan toe dat het collectief niet alleen wil reflecteren op maatschappelijke ontwikkelingen, maar deze ook in gang wil zetten. En dat hoeft niet tot eenduidigheid te leiden. "In die eerder genoemde beeldtaal zitten meerdere lagen." Er kan dus wel degelijk worden gerefereerd aan politiek in kunst, ontdekte Uitentuis die aangeeft kunstenaar te zijn geworden om antwoorden te zoeken en niet om vragen op te roepen. "Ik wil de wereld snappen en beter maken."

Toen het ArtEZ Studium Generale aan Sociaal Experiment vroeg om in Enschede een activiteit te verzorgen, besloot de groep de veranderende relatie tussen kunst en de politieke realiteit onderzoeken. Elke Uitentuis: "Pas nu er flink wordt gekort op subsidies merken we als kunstenaars hoe afhankelijk we van de politiek zijn." De vijf kunstenaars besloten een driedaagse training 'naar een weerbaar kunstenaarschap' te organiseren. Docenten van de politieacademie gaven trainingen in ondervragingstechnieken en de omgang met geweld. De deelnemers sliepen in blokhutten op de campus in Enschede en reflecteerden 's avonds op wat er die dag voorbij kwam.

Van jurist tot anarchist

"Ik heb veel meer gekregen dan ik had gedacht", vertelt student Lynn de Rijk na het weekend. "Vooral de discussies met andere deelnemers hebben me veel gegeven. Deelnemers hadden een andere achtergrond. Van jurist tot anarchist. Tegenwoordig moet je veel vaker vragen beantwoorden van mensen die je bijna aanvallen dat je op de kunstacademie zit. Altijd wordt gevraagd wat het nut van kunst dan is. Ik heb in dit weekend geleerd dat je eerst moet kunnen bepalen in wat voor wereld je leeft voor je kunt zeggen welk nut kunst heeft in die wereld. Ik heb nooit beseft dat ik kennis miste, maar nu ik werd geconfronteerd met zaken die op de kunstacademie nooit worden besproken, kwam dat besef wel boven. Ik denk dat mijn eigen werk door dit weekend meer politiek geëngageerd wordt."

Onbevangen werken

"Een intensief weekend", concludeert Klaas van Gorkum na afloop van het weekend. De groep deelnemers bestond uit tien studenten, tien externen en de vijf organisatoren. "Iedereen kwam met een ander idee naar het weekend", aldus Van Gorkum. "Sommige deelnemers hadden een soort Stanford Prison Experiment verwacht en waren op zoek naar een dubbele bodem, die er eigenlijk niet in zat omdat we veel reflecteerden op wat er gebeurde. Anderen waren meer bezig met hun eigen standpunt ten opzicht van gezag en met name de politie. Ik vond het opvallend dat de politie zo bezig is met observeren. Ook in een ondervraging. Als kunstenaar doe je natuurlijk precies hetzelfde. En net zoals agenten onbevooroordeeld in een ondervraging moeten stappen, moet je als kunstenaar onbevangen werken." Elke Uitentuis: "Het ging ons ook om een doorbraak van passiviteit. Kijken naar de mogelijkheid van een nieuwe vorm van organisatie." Dat was volgens Klaas van Gorkum duidelijk zichtbaar tijdens het experiment. "De groepsdynamiek zorgde ervoor dat sommige deelnemers beseften dat ze een actieve ingreep konden doen in hun dagelijks handelen." Elke Uitentuis: "Een totaal andere organisatiestructuur is natuurlijk utopisch, er ligt een fundament waar je rekening mee moet houden. We willen vat krijgen op het leven en de politiek die dat aanstuurt. De vraag is of je onderdeel wilt uitmaken van een concurrerende structuur. Tegenwoordig is bijna iedereen slaaf van het eigen leven en vooral ook van het hoge tempo van dat leven."

Klaas van Gorkum: "Een van de deelnemers was muzikant en vertelde over een opera zonder partituur, opgebouwd uit dagelijkse gesprekken. Zo kun je dit Sociaal Experiment ook zien. Ieder had zijn rol. Het zal niet alleen ons werk beïnvloeden, het was in zekere zin ook ons werk."