What’s up, what’s down. Cultural catalysts in Urban Space.

De studiereis van het Fonds BKVB met als titel What’s up, what’s down. Cultural catalysts in Urban Space heeft tot doel de stedelijke transformaties van de afgelopen decennia in een aantal secondary cities in Europa te onderzoeken. De reis (van 1 t/m 17 oktober 2010) zal leiden naar de Balkan (Skopje, Prishtina, Tirana), Marseille, vervolgens naar Noord- Engeland (Manchester, Leeds, Liverpool) en de Baskische regio (Bilbao en Vitoria-Gasteiz).

Van het Baskische gedeelte namen wij de begeleiding op ons. Lees hieronder het programma dat we voor de deelnemers hebben samen gesteld:

Het Guggenheim effect

Binnen het discours van stedelijke transformatie is Bilbao, de havenstad van Baskenland in Noord Spanje, een begrip. Oorspronkelijk een grauwe industriestad dat de economische crisis van de 80er jaren ternauwernood overleefde, in een regio dat bekend stond om gewelddadig conflict en terreur, heeft het met de komst van het Guggenheim museum zichzelf internationaal op de kaart gezet als wereldstad, en het enthousiasme aangewakkerd van ambtenaren en politici alom over de rol van spectaculaire architectuur in stedelijke vernieuwing:

Het museum is een groot succes en volgens velen het bewijs dat één gebouw in staat is om een hele stad uit het culturele slijk te trekken. Men spreekt zelfs van het Bilbao-effect. http://www.architectenweb.nl/aweb/archipedia/archipedia.asp?ID=373

Het Guggenheim museum is onderdeel van een groter plan dat de herstel en vernieuwing van de oevers van de Nervión van de stad naar de zee omhelst, en die nog volop in gang is. In wezen gaat het hier om het terugwinnen van het “waterfront”, de stedelijke ruimte dat zich ooit gevormd heeft naar de scheepswerven en de staal en ijzer industrie van weleer, en dat nu door hun roestige ruïnes bezet wordt. Wat daarvoor terugkomt zijn rivierpromenades, beeldentuinen en bedrijfsterreinen voor de beoogde dienstenindustrie, volgens de triomfantelijke website van Bilbao Ría 2000, de samenvoeging van de verschillende publieke en private partijen die samen verantwoordelijk zijn voor de stedelijke vernieuwing van Bilbao.

Deze ontwikkelingen, waarbij de renovatie en exploitatie van de stedelijke ruimte wordt uitbesteed aan de particuliere sector, passen binnen de verschuivingen naar neoliberaal bestuur die men overal in Europa tegenkomt, die in toenemende mate private investeringen verkiezen en deregulering van de (arbeids)markt, in een poging zich aan te passen aan een geglobaliseerde economie. Maar in Bilbao speelt er in de achtergrond nog een extra dimensie mee, en dat is natuurlijk het proces van de politieke normalisatie van het Baskisch conflict, met haar sombere voorgeschiedenis van geweld.

Wellicht staat het Guggenheim effect, in deze postmodernistische wereld, daarom bij uitstek voor het idee dat de economische opwaardering van een plek net zoveel te maken heeft met imago, als met investeringen en productie. Het klinkende succes van Bilbao resoneert op kleinere schaal in allerlei andere Baskische gemeentes door: overal schieten monumentale gebouwen met culturele functie uit de grond, die met veel bombarie nieuw cachet moeten geven aan hun stedelijke omgeving. Enkele voorbeelden zijn Tabakalera in Donostia-San Sebastian, Krea in Vitoria-Gasteiz, en Centro Huarte in Pamplona.

Het tragische van deze projecten is dat ze vaak plompverloren worden neergezet zonder de al bestaande plaatselijke culturele dynamiek in acht te nemen. Kleinschalige initiatieven die niet passen binnen de gemeentelijke visie op economische regeneratie worden, en werden, hiermee verder in de marge gedrukt. De vraag is of de zogenaamde hoofdrol die aan cultuur is toebedeeld in het bepalen van de identiteit van de hedendaagse stad van duurzame aard is, en of haar schatplichtigheid aan het spektakel haar niet uiteindelijk ondermijnt.

Dag 14: 14 OKTOBER

“Water under the bridge” – De rivier als slagader van de stad, met het Guggenheim als nieuw kloppend hart. Architectuur als symbool en de architect als auteur. Welke plaats is er voor het verleden in de toekomst? Wat te doen met de overblijfselen van de industriële revolutie: opruimen als oude rommel, of koesteren als cultureel erfgoed?

9:00: Lopend naar de kantoren van Bilbao Ría 2000.

9:30 – 11:30: Presentatie Bilbao Ría 2000 over de stedelijke transformatie van Bilbao, met de nadruk op de vernieuwing van de oevers van de Nervión. Uitleg over de achterliggende visie en behaalde resultaten - de officiële kant van het verhaal. Tevens de gelegenheid voor de deelnemers die zich daarop hebben voorbereid om vrij specifieke vragen te stellen over de verschillende projecten van Bilbao Ría 2000, zoals bijvoorbeeld Zaha Hadid's plannen met het schiereiland Zorrozaurre.

11'30 – 12:00: Wandeling naar het Guggenheim museum.

12:00 – 13'30: Rondleiding door het Guggenheim museum, door Maria Bidaurreta, woordvoerder van het museum, die daarbij een toelichting zal geven op de oorsprong van het museumproject, de impact op de omgeving en de relatie met het Solomon R. Guggenheim Foundation.

13:30 – 16:00: Lunch in het restaurant van het Guggenheim museum, met gasten Iskandar Rementeria en Asier Mendizabal.

16:00 – 16:30: Korte wandeling in de omtrek van het Guggenheim museum, in het beeldenpark waar ooit een scheepswerf gevestigd was. Bezichtigen Guggenheim museum (van buiten), de “Zubizuri” of "Puente del Campo Volantin" brug van Santiago Calatrava, en de Isozaki Atea torens. Discussiëren over intellectueel eigendom versus publieke domein, en de status van de architect als auteur van de openbare ruimte, aan de hand van het conflict tussen Calatrava en de gemeente, toen die in 2007 buiten zijn medeweten om een extensie aan zijn brug bouwden om die te koppelen aan het gebouw van Isozaki.

16:30 – 18:30: In Uribitarte op de boot stappen met de architect Iñaki Uriarte. Als uitgesproken criticus van de stedelijke vernieuwingen aan de oevers van de Nervión, gaf hij jarenlang lezingen per boot over zijn visie op het verkwanselen van het industriële erfgoed van Bilbao. De rondvaart leidt langs de oude fabrieksterreinen en havens van de Nervión, helemaal tot aan Santurce.

18:30 – 19:00: Met de metro terug naar de stad. Uitstappen in station Deusto, en dan een wandeling van tien minuten naar Haceria Arteak, op Zorrozaurre. Haceria is een culturele vereniging waar sinds 1997 artistieke en educatieve activiteiten ontplooit worden, ter revitalisatie van de stedelijke omgeving. Het is gevestigd in een oude fabriek op Zorrozaurre, een schiereiland van 60 hectare, dat vol verlaten fabrieken staat, en waar de architecte Zaha Hadid een masterplan voor opstelde dat door de crisis enige vertraging heeft opgelopen.

19:00 – 20:30: De kunstenaar Asier Mendizabal zal in Haceria Arteak een presentatie geven over de constructie van etniciteit in Baskische kunst, in relatie tot het industriële verleden, het landschap en de politiek.

20:30 – : Vrij.

Dag 15: OKTOBER

9:30 – 10:00: Lopend of met de metro naar La Alhóndiga.

10:00 – 11:00: Bezoek aan The Alhóndiga, Culture and Leisure Centre, een oude monumentale warenhuis voor wijn en likeur, dat dit jaar is geopend, na door de ontwerper Philippe Starck te zijn getransformeerd tot een multifunctioneel cultuurcentrum, met tentoonstellingsruimtes, bibliotheken, zeven bioscopen, zwembaden en een groot terras op het dak. Saillant is dat dit centrum voor cultuur al in de late 1980er jaren door Baskische kunstenaar Jorge Oteiza is voorgesteld, in een ambitieus maar tot mislukken gedoemd plan, en waar tot zijn afgrijzen later het voorstel voor het Guggenheim museum uit voortkwam. De criticus en geschiedkundige Iskandar Rementeria zal ons rondleiden, en deze conflictueze voorgeschiedenis toelichten.

11:00 – 11:30: Lopend of met de metro (afhankelijk van het weer) naar Bilbao La Vieja.

“Slumming in Bilbao La Vieja” - De onderkant van de stad. Wat zijn hier de repercussies van de nieuwe identiteit van de stad? Een greep uit de culturele initiatieven, zowel top down als bottom up, die hier in de schaduw van de stedelijke regeneratie opereren. Wat stellen ze zich als doel, en wat is de opbrengst?

11:30 – 12:30: Wandeling door San Francisco met de socioloog Iñaki Martinez de Albeniz, die een paper schreef over de stedelijke transfomatie van de straat: “Crisis of the social and emergence of sociality in the new scenarios of identity. The San Francisco district of Bilbao”. Tijdens de wandeling zal worden ingegaan op de beperkingen van het concept gentrification om die veranderingen te beschrijven, en of een minder conventionele lezing niet beter aansluit op de bijzonderheden en dynamiek van de buurt.

12:30 – 13'30: Bezoek aan Bilbaoarte, een “broedplek” voor kunstenaars met ateliers en werkplaatsen. Geopend in 1998 als onderdeel van een met Europees geld gesubsidieerd “regeneration” project voor Bilbao La Vieja.

13'30 – 14'00 Lopend of met de tram naar het restaurant

14'00 – 16'00: Lunch

16:00 – 20:00: Bezoek, evt opgedeeld in groepjes, aan diverse initiatieven en culturele ondernemingen die in Bilbao La Vieja actief zijn. Met de vertegenwoordigers praten over hun activiteiten, en het functioneren binnen de context van gentrification en stedelijk cultuurbeleid:

Beginnen op de Plaza Corazon de Maria met Hiria Kolektiboa, een architectencollectief dat stedenbouwkunde beschouwt vanuit maatschappelijk perspectief, genderkwesties en duurzaamheid. Zij wonnen de opdracht om het plein te renoveren met een plan gebaseerd op “participatory architecture”.

Dan halen we Ricardo Antón en Txelu Balboa op, het team van Amasté, a “creative communication company” gevestigd aan de San Francisco straat. Tevens redactie van de culturele magazines Eseté en Etecé. Zeer betrokken bij het culturele netwerk dat zich in de schaduw van het Guggenheim afspeelt, en hebben kritische stukken geschreven voor diverse kranten.

Die nemen we mee naar consonni, “a producer of art projects based in Bilbao. Since 1997, it has been inviting artists to develop projects which do not take the form of an art object displayed in an exhibition space.” Na een presentatie van consonni zelf, en van Amasté, is er een informele discussie met de woordvoerders van de bezochte initiatieven over de zin en onzin van een begrip als “culturele industrie”.

Eventueel langs boekwinkel Anti-liburudenda, waar bijzondere publikaties te verkrijgen zijn, en waar regelmatig culturele activiteiten georganiseerd worden.

Eindigen bij Espacio Abisal, een onafhankelijke kunstenaarsinitiatief en tentoonstellingruimte. Hier zal in het kader van de lopende tentoonstelling van Pepe Mirailles een speciale activiteit georganiseerd worden voor ons.

20:00 – : In de avond steken we de rivier over naar Casco Viejo en Las Siete Calles, het oude en schilderachtige deel van de stad, waar we onder het genot van een pintxo en een glas Crianza kunnen reflecteren op de verderfelijke invloeden van toerisme en consumentisme op de authentieke binnenstad.

Dag 16: 16 OKTOBER

“Meanwhile, in Vitoria-Gasteiz...” – Het Guggenheim effect op bescheiden schaal nagebootst. Surrogaat of succesformule? Stilstaan bij de Spaanse “construction boom” en de huidige economische crisis. Wat is de waarde van een eigen huis, en hoe sociaal is de sociale woningbouw?

9:30 – 10:30: Met de bus naar Vitoria-Gasteiz, de hoofdstad van Baskenland, en een uurtje van Bilbao verwijderd. Vitoria is niet zo groot als Bilbao, maar timmert hard aan de weg met een uitbreiding van haar buitenwijken die in de loop van de jaren de oppervlakte van de stad zal verdubbelen. Die uitbreiding lijkt gepaard te gaan met een onkarakteristieke zorgvuldigheid op het gebied van duurzaamheid, sociale woningbouw en groenvoorzieningen, waarmee de stad in de afgelopen jaren een aantal internationale prijzen in de wacht heeft gesleept.

In de bus vertoning van “From here to there” van Iratxe en Klaas, een video dat het begrip “thuis” onderzoekt, afgezet tegen de stedelijke uitbreiding van Vitoria-Gasteiz.

10:30 – 12:00: Bezoek aan Betoño. Omringd door mistroostige fabriekshallen staat hier een oude neo-gotische klooster, dat een glazen appendix aangemeten krijgt. Hier wordt gebouwd aan Krea, een complex van werkplaatsen, ateliers en oefenruimtes, met gastverblijven voor kunstenaars en een restaurant-cafetaria. Araceli de la Horra, directrice, zal ons rondleiden en een inzicht geven in haar ambitieuze plannen voor de toekomst, en in de rol van het instituut voor het culturele leven in de stad, en ingaan op de vraag in hoeverre het “Guggenheim effect” model staat voor wat er in Vitoria plaatsvindt.

12:00 – 12:30: Met de bus naar het centrum

12:30 – 13:30: Artium, Centro Museo Vasco de Arte Contemporaneo, een kleine architectonische oprisping die na het Guggenheim is gebouwd. “Wat zij kunnen, dat kunnen wij ook, maar dan goedkoper”, moet de verantwoordelijke wethouder destijds gedacht hebben. De voormalige conservator is nu de huidige directeur. Een van de wijzigingen die hij in het beleid heeft aangebracht is meer aandacht voor lokale initiatieven buiten het museum, en een betere “inburgering” van het instituut in directe omgeving van het gebouw. Ontvangst en presentatie door Charo Garaikorta, kunstenares en hoofd van de afdeling educatie van Artium.

13:30 – 14'00: Wandelen naar lunchlokatie.

14'00 – 16'00: Lunch, met enkele vertegenwoordigers van Asamblea Amarika, een soort vakvereniging/kunstenaarscollectief dat ooit is ontstaan om de provinciale overheid uit eigen initiatief van advies te voorzien aangaande cultuurbeleid. Zij zullen vertellen over de 2-procentregel dat 10 jaar geleden in Vitoria is ingesteld voor kunst in de openbare ruimte. Ten gevolge van de grote uitbreidingsprojecten van de stad stond er in 2004 opeens 4 miljoen Euro op de rekening, maar de gemeente heeft er tot op heden niets van besteed, omdat ze niet weten wat ermee te doen.

16:00 – 17:30: Met de bus naar, en wandelen door een van de nieuwe buitenwijken van Vitoria-Gasteiz: Zabalgana. In de afgelopen 10 jaar zijn er meer dan 24 duizend appartementen gebouwd, waarvan ongeveer 70% zogenaamde VPO's (Vivienda de Proteccion Oficial), de Spaanse variant van sociale woningbouw. Deze appartementen zijn niet te huur, maar te koop, waarbij de prijs van de VPO's kunstmatig wordt vastgepind, en ze per loterij toegewezen worden omdat de wachtlijst anders te lang is. Rondleiding door Iratxe en Klaas zelf, naar aanleiding van het project “Meanwhile, in the Living Room...” dat zij hier realiseerden.

17:30 – 18:30: Met de bus terug naar Bilbao.

19:00 -20:30: “Naar een verschuivend paradigma”. Workshop en debat geleid door Leire Vergara en Miren Jaio in Muelle 3. De workshop zal de ontwikkeling van de artistieke context in Baskenland traceren, beginnend bij de zogenaamde Transitie naar democratie, tot aan de huidige tijd, vanuit verschillende perspectieven (openbaar cultuurbeleid, institutionele modellen, kunstenaarspraktijken...). Deze periode valt ruwweg samen met de ontwikkeling van een mondiaal cultureel paradigma, waar het fenomeen toebehoort dat bekend staat als het “Bilbao effect”. Het doel van deze workshop is om een discussie aan te moedigen over nieuwe perspectieven voor de toekomst, nu dit mondiaal cultureel paradigma in twijfel wordt getrokken door de huidige economische crisis.

19:00 -20:30: “Towards a shifting paradigm”. Workshop en debat geleid door Leire Vergara en Miren Jaio in Muelle 3. The workshop will trace the evolution of the artistic context in the Basque Country starting form the period known as the Transition to democracy up to the present from different perspectives (public cultural policies, institutional models, artistic practices…). The period of thirty years coincides roughly with the development of a global cultural paradigm to which the phenomenon known as the "Bilbao effect" is related. This workshop aims at encouraging discussion and debate about new perspectives for the future now that this global cultural paradigm is questioned by the current economic crisis.

21:00 - : Diner in restaurant, evt vergezeld door Miren en Leire

DAG 17: 17 OKTOBER

10:00 – 12:00: Facultatief:

Met de bus naar La Arboleda / Zugaztieta, wandelen in het voormalig mijngebied waar het graven een uniek en verwoest landschap heeft achtergelaten. In de buurt van het verpauperde mijnstadje is een recreatiegebied en luxe golfcourse geopend. Hier kwam Dolores Ibárruri vandaan, ook wel bekend als La Pasionara, bekend van de leus No pasarán!

Of:

Met de bus naar Getxo-Neguri, aan de rechterkant van de Nervión, waar het in de zee uitmondt. Een upscale woonwijk, waar vroeger de eigenaren van de industrieën woonden. Met strandboulevards waar gewandeld kan worden.

12:00 – 13:00: Naar vliegveld.

15.35 – vertrek naar Amsterdam, aankomst: 20.20 uur

Bio's:

Iñaki Uriarte. Graduated in 1978 in the Superior Technical School of Architecture of Barcelona and the School of Architecture of Basque Country and Navarra. He has been member of the commission for the defense of Architectonic Patrimonium in Cataluna and Baque Country, and he collaborated in the general plan for reorganization of urban Bilbao in 1994. Among his activities there are a number of conferences about the transformation of the city. He has been very critical about the Guggenheim Museum and the plans to build a new one in nature reserve Urdaibai, organizing different platforms and courtcases to stop the plans.

Asier Mendizabal (Ordizia 1973) is an artist based in Bilbao. His practice, fundamentally attached to sculpture as program, is resolved in diverse media and procedures, often including written word. The materiality of the signs and languages that create the representations and forms of the collective serves him to try a reading of phenomena like identity and ideological relations that eludes conventional interpretations. Multiple crossings between the specific codes of modernity with its actualisations as popular culture in politics, cinema or music conform the most recurrent references in his work.

He has exhibited individually in Artis den-Bosch, with production platform DAE in San Sebastian and in MACBA Barcelona. He has taken part in group shows such as Chacun a son Gôut, at Guggenheim Bilbao Museoa; Després de la notícia, at CCCB Barcelona; Manifesta 5, the Taipei biennial; Insiders, at CAPC Bordeaux; Flüchtige Zeiten, at Westfälischer Kunstverein or On Handlung, Bucharest Biennial.

Iskandar Rementeria Arnaiz (1979) is graduated in Philosophy from the University of Deusto and has done doctoral courses in the Departments of Painting and Philosophy of Values, Sculpture and Architecture at the University of the Basque Country. Is Master in Cultural Management from the University of Barcelona, having made the practice as a production assistant in the center of contemporary art Arteleku. He has organized projects related to research and art like Seminar: Chance of critical thought and action. He has been the recipient of the scholarship Chair Jorge Oteiza whose research, to be published in 2011, concerns the artist Jorge Oteiza and his work on the ill-fated 1988 draft Cultural Center Alhóndiga of Bilbao. He has also produced a documentary on this topic.

Iñaki Martínez de Albeniz is Associate Professor in the Department of Sociology 2, University of the Basque Country, Spain. His research topics are Political Sociology, Social Movements, Social Studies of Science and Technology, and Sociology of Art and Culture. He is the author of “The poetic of politics. Uses of politics in the Basque Country” (2003) and “The production of identity in knowledge society” (2006). He has also edited the books “Basque Society. Structures, Institutions and Contemporary Life” (University of Nevada Press, USA, 2006), and “Technology, expertise and identity in knowledge society” (2009). Since 2008 he writes in “Mugalari”, the art supplement of the newspaper GARA.

Leire Vergara is an independent curator who works and lives in Bilbao. Since 2006 till 2009 has worked as chief curator at sala rekalde, Bilbao. During this period her curatorial practice has paid special attention to the production of commissioned projects that encouraged new forms of transcending the limits of the white cube. She also developed a strong commitment with art education through different conferences, workshops and meetings that were pivotal to the exhibitions programme. From 2002 to 2005 co-directed together with Peio Aguirre the independent art production structure called D.A.E (Donostiako Arte Ekinbideak) with base in Donostia-San Sebastián. This structure was an associated project to Arteleku committed to work directed at urban space- understanding this as a site of production- with the aim of generating new forms of conceiving the contemporary transformation of public space. She has been involved in the coordination of workshops such as: Collecting, Exhibiting. Art History and the Art of the Present in the Spanish Museums of Contemporary Art, El Escorial (2008), Untitled (15 days) Grand Atelier École des Beaux-arts de Bordeaux (2006-2007), Enthusiasm_archive_workshop Arteleku (2006) and We rule the school, Arteleku (2005). She is a PhD candidate in the programme Curatorial Knowledge within the department of Visual Cultures at Goldsmiths College, London.

Miren Jaio is an art critic and teaches Art History in the Universidad del País Vasco (EHU/UPV). She has a degree in Art History (Universidad de Zaragoza, 1991) and an MA in Museum Studies (City University, London, 1993) and is currently working on her phd in the Universidad del País Vasco (EHU/UPV) on the Basque art context. She is a regular contributor to local art magazines and newspapers and writes for art catalogues and artist’s books. She currently works with Bea Cavía, Isabel de Naverán and Leire Vergara in bulegoa z/g, an office for art and knowledge based in Bilbao.